“Goedemorgen, ik ben Vincent”. “Goedemorgen, ik ben Rachid”. Na hun eerste kennismaking lopen Vincent en Rachid naar het kantoor van Vincent. Vincent is een ervaren manager bij een groot bedrijf. Hij is tevens opdrachtgever van een groot IT-project. Vincent zoekt een externe projectmanager voor dit project. De kennismaking is open en verloopt gemoedelijk. Vincent denkt dat Rachid deze opdracht goed aankan. Vincent pakt een blanco A4-vel en begint te tekenen.
“Kijk”, zegt hij tegen Rachid. In het midden van het vel tekent Vincent een groot gebouw met allemaal poppetjes erom heen. Vervolgens tekent hij een groot hek rondom de poppetjes en het gebouw. “Dit is een gekkenhuis” zegt Vincent tegen Rachid. “Zolang we ons aan de binnenkant van het hek bevinden tussen de anderen gekken vallen we niet op en is er niets aan de hand. Wanneer we ons aan de buitenkant van het hek begeven lopen we gevaar. Daar moeten we dus voor oppassen” zegt Vincent. Rachid knikt instemmend….
Geen vragen in het gekkenhuis
Bovenstaande dialoog kun je zien als een bijzondere vorm van typeren van een organisatie en bijbehorende werkcultuur. Het laat zien in welke positie opdrachtgevers en projectmanagers zichzelf bevinden (of plaatsen?) wanneer een groot en uitdagend IT-project wordt gestart. Hun houding bepaalt ook de sfeer waarin ontwikkelaars en programmeurs hun werk doen binnen het project.
In het gekkenhuis is het niet gewoon om in een project kritische vragen te stellen over grondrechten van mensen en of deze worden geschonden door de IT-oplossing. Grondrechten betreffen hier o.a. privacy, autonomie, veiligheid, controle over technologie, menselijke waardigheid, rechtvaardigheid en machtsverhoudingen.
Grondrechten
Een discussie over grondrechten is meer iets voor filosofen en de politiek is een algemeen heersende opvatting in het gekkenhuis. Veel opdrachtgevers en projectmanagers voelen zich in een ongemakkelijke situatie geplaatst wanneer het onderwerp digitalisering en schending van grondrechten aan de orde wordt gesteld. Zeker in private ondernemingen waar vooral tijd en geld een dominante rol spelen bij de voortgang van projecten.
Toch is een discussie over het spanningsveld tussen digitalisering en schending van grondrechten in de dagelijkse praktijk van IT-projecten noodzaak. De voortschrijdende digitalisering brengt veel mooie en goede dingen. Er is echter ook een schaduwzijde. Zo wijst de Autoriteit Financiële Markten [1] in een trendrapport op mogelijk misbruik en uitsluiting van mensen door banken, verzekeraars en hypotheekverstrekkers.
Dit misbruik wordt mogelijk gemaakt door zogenaamde big data-projecten. Het programma Tegenlicht doet verslag van de ´klik-en-kluseconomie’ [2]. Mensen schrijven zich in bij online-platformen om klusjes uit te voeren voor een luttel bedrag. En alle risico’s liggen bij de klussers zelf.
Uitbuiting
Ongelijke machtsverhoudingen tussen de online-platformen en klussers zorgen voor uitbuiting van mensen en het aantasten van het sociale stelsel dat in Nederland over vele jaren heen zorgvuldig is opgebouwd. Ook deze online-platformen komen tot stand door een veelvoud van grote(re) en kleinere projecten.
In Overleven als Uberchauffeur [3] doet Jeroen van Bergeijk verslag van zijn vijf maanden ervaring als Uberchauffeur. Hij schetst een schrijnend beeld waar je niet vrolijk van wordt. Ik vraag me af hoe een opdrachtgever, projectmanager of engineer die bijdraagt aan het bouwen van dergelijke online-platformen zich voelt als hun leven zo gedicteerd zou worden.
Er zijn nog veel meer voorbeelden van misstanden. De utopische belofte dat het internet de ultieme democratische vrijheid zou brengen is uitgemond in een digitaal panopticum: een maatschappij waarin individuen worden gecontroleerd en beheerst. “Het web heeft geleid tot nieuwe vormen van dwang en controle, met soms angstwekkende proporties.” [4]
Beschaving
Een zekere spanning tussen door private bedrijven en commercieel gedreven digitalisering en bescherming van grondrechten moeten we accepteren. Niet alles wat technologie verandert is vooraf met regels en/of wetgeving te ondervangen. Echter:
De vraag is niet óf we digitalisering van onze samenleving willen, maar hóe beschaafd we die willen!
Des te belangrijker is het dat opdrachtgevers en projectmanagers meer verantwoordelijkheid nemen voor de keuzes die ze maken in de (dagelijkse) praktijk van hun IT-projecten. En ze moeten hun projectmedewerkers wijzen op de belangrijke taak zie ze vervullen en aanmoedigen om potentiele schendingen van grondrechten te benoemen. Moedige opdrachtgevers en projectmanagers zijn nodig die het ‘gekkenhuis’ durven te verlaten!
Leon Dohmen is voorzitter van de interessegroep Onderzoek en
Onderwijs bij de Koninklijke Nederlandse Vereniging van
Informatieprofessionals
Referenties
Telegraaf Financieel, „AFM: digitalisering vergroot risico’s misbruik,” Telegraaf, Oktober, 2018.
Tegenlicht, „Klik- en kluseconomie,” VPRO, 4 November 2018. [Online]. Available: https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2018-2019/klik–en-kluseconomie.html. [Geopend 4 November 2018].
J. v. Bergeijk, „Overleven als Uberchauffeur,” Volkskrant, Amsterdam, 2017.
F. Vree van, „Digitaal panopticum,” De Groene Amsterdammer, 13 Juni 2012. [Online]. Available: https://www.groene.nl/artikel/digitaal-panopticum. [Geopend 16 November 2018].
