Technologische evolutie wordt wel eens gekenschetst als van spierkracht, naar rekenkracht, naar breinkracht. Deze laatste toonaangevende ontwikkeling gaat over mensen, computers en data die allerlei slimme verbindingen en (onzichtbare) interfaces bezitten en hiermee een collectief brein of geheugen vormen. Samen zijn we superintelligent!
Zwermgeest is een term die vanuit de filosofie aan deze ontwikkeling wordt gekoppeld. Zwermgeest is een term die ook door Jos de Mul wordt gebruikt in zijn essay ‘Kunstmatig van nature’. Zwermgeest voegt nog een dimensie toe aan superintelligentie: het loslaten of wegvallen van eigen wil of persoonlijkheid: we denken en voelen allemaal hetzelfde!
Op weg in de auto van Roermond naar de vliegbasis Twente in Enschede – ik rijd dus van zuid naar noord – vormen mijn navigatiesysteem en ikzelf een collectief brein of geheugen. De auto laat ik even buiten beschouwing. Tot en met Venlo ken ik de route via de A73 vrij goed, daarna zal de route wellicht via Duitsland leiden. Ik heb voor ik vertrok nog op Google Maps gekeken en die plande een route via Duitsland vanaf Venlo. De route via Duitsland heb ik nog niet eerder gereden en is dus onbekend terrein voor mij, maar niet voor het ander deel van ons collectief brein: mijn navigatiesysteem weet (meestal) overal de weg. Bijzonder eigenlijk als je er zo over nadenkt. Geen enkel mens is tot zoiets in staat. En je hebt volgens mij heel veel mensen nodig om dezelfde kennis te verzamelen als de kennis van één navigatiesysteem.
Ik ben in de buurt van Venlo aangekomen en ergens vaag in mijn geheugen denk ik te weten dat ten noorden van Venlo zich een afslag richting Duisburg bevindt. Ik meen me dat te kunnen herinneren vanwege de vele eerdere ritten richting Nijmegen en Arnhem. Deze afslag ten noorden van Venlo zal ik wel moeten nemen denk ik en mijn navigatiesysteem zal me daar ook wel naar toe leiden. Echter, ongeveer ter hoogte van het centrum van Venlo zegt het navigatiesysteem om een afslag te nemen richting het centrum. Ik ben verrast en voel me overvallen door de stem van de dame van het navigatiesysteem. “Ik hoef toch pas ten noorden van Venlo de afslag te nemen”, denk ik. Veel bedenktijd heb ik niet om het conflict in ons collectief geheugen op te lossen. Met frisse tegenzin geef ik toe aan de voorkeur van het navigatiesysteem. De gekozen weg door het centrum schiet niet erg op. Het nodige verkeer, stoplichten, ik vorder maar langzaam. “Zie je wel”, denk ik: “ik had toch die route via het noorden moeten rijden.” Mijn weerstand tegen de door het navigatiesysteem gemaakte keuze is nog niet weg. Het voelt voor mij lastig en ongemakkelijk om me te onderwerpen aan techniek als je denkt het zelf beter te weten. Ik weet dat dit niet uniek is. In het algemeen voelen mensen zich verheven boven techniek.
Na 10 tot 15 minuten door Venlo rijden kom ik weer op een aansluiting van de autoweg richting Duitsland en rijd ik verder noordwaarts richting Enschede. Het collectief brein samengesteld uit het navigatiesysteem en mijn eigen geheugen functioneert verder harmonieus. Ik heb eigenlijk ook weinig keus en ben helemaal overgeleverd aan het navigatiesysteem. Ik ken de route na Venlo via Duitsland en de omgeving in Enschede niet en weet dus ook niet of er betere alternatieven zijn dan die het navigatiesysteem aangeeft. Hier heb ik helemaal geen moeite om me te onderwerpen aan het navigatiesysteem. Sterker nog, ik ben blij dat het er is en volg dus braaf de route-instructies van mijn navigatiesysteem. Netjes op tijd arriveer ik bij de vliegbasis Twente: “bestemming bereikt” zegt de damesstem van het navigatiesysteem. Het eerdere conflict in de buurt van Venlo is dan alweer allang vergeven, maar zeker niet vergeten.
Deze beknopte analyse van de werking van een collectief geheugen tussen een mens en een ding (techniek) laat zien dat wanneer er geen kennisoverlap is er weinig kans is op conflict. Opvallend is ook dat ik als mens het navigatiesysteem vertrouw – en velen anderen met mij – dat het me naar de juiste plaats van bestemming brengt. Interessant is ook om vast te stellen dat deze geïndustrialiseerde vorm van kennis beschikbaar stellen moeilijk is na te bootsen met mensen alleen. Het alternatief voor mij was om daar waar ik de weg niet wist er gewoon naar te vragen. Maar dit had dan wel erg veel moeite en tijd gekost.
Vliegtuigen, piloten en verkeersleiders is een ander mooi voorbeeld van een collectief brein en zo zijn er nog veel meer voorbeelden te noemen. Die verdere ontwikkeling naar een superintelligente constructie van mensen, computers en data zie ik dus wel gebeuren. Maar een zwermgeest van gedistribueerde intelligentie zonder eigen wil of persoonlijkheid en die hetzelfde denkt en voelt, daarvoor zullen nog heel wat conflicten overwonnen moeten worden. Niet alleen tussen mens en techniek, maar ook tussen mensen onderling…
Leon Dohmen is principal managementconsultant CGI
